Mümtaz Turhan

Mümtaz Turhan

1908’de Erzurum’un Hasankale (Pasinler) ilçesinin Horasan Köyünde (Horasan o tarihlerde Hasankale’ye bağlı bir köydür) dünyaya gelmiştir. 1916’da Erzurum’un Rus işgaline uğraması üzerine ailesi Kayseri’ye göç etmiştir. Mümtaz Turhan 1924’de Kayseri Sultânîsi’nin (lise) ilk ve orta kısımlarını, 1927’de de Bursa Lisesi’nden naklen geldiği Ankara Lisesi’ni bitirdi. Ardından İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümüne kayıt yaptırmış fakat bu sırada Milli Eğitim Bakanlığının açtığı sınavı kazanarak Yüksek öğrenim için Almanya’ya gitmiştir. 1928-35 yılları arasında toplam yedi yıl kaldığı Almanya’da önce Berlin Üniversitesi’nde psikoloji öğrenimi görmüş ve ardından Frankfurt Üniversitesi’nde yine psikoloji alanında doktora yapmıştır.

Avrupa’da kaldığı yıllarda Milliyetçi aydınlardan olan Remzi Oğuz Arık ile tanışmış ve yakın bir dostluk kurmuştur. 1936’da Türkiye’ye dönmüş ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tecrübî Psikoloji Kürsüsü’ne asistan olmuştur. 1939’da doçent olan Turhan 1944’de bilimsel çalışma yapmak amacıyla İngiltere’ye gitmiş ve ikinci doktorasını Cambridge Üniversitesi’nde sosyal psikoloji alanında yapmıştır. Turhan 1950’de profesörlüğüne yükseltilmiş, 1949-51 yılları arasında Birleşmiş Milletler Sosyal Komisyonu’nda Türkiye temsilcisi olarak çalışmıştır. 1943’de Mevhibe hanımla evlenen ve iki kız babası olan Turhan, 1969’da hayata veda etmiştir. Türkiye’de deneysel psikoloji çalışmalarını başlatan ve sosyal psikoloji alanında değerli çalışmalara imza atan Mümtaz Turhan, sosyalizmin ve komünizmin bir ütopyadan ibaret olduğunu ileri sürmüş ve son dönem milliyetçi aydınlar içerisinde yer almıştır. “Türkiye’nin ana davası, bir an evvel bir millet olma ve milli kültüre kavuşma davasıdır. Milliyetçilik bu hayati ana davanın gerçekleşmesinde ve hedefe erişilmesinde bir vasıtadır” diyen Turhan’a göre, Osmanlı Devleti’nin yıkılışının ardından Türk milleti yeni bir devlet kurma asaletini göstermişse de milli kültür modern ihtiyaçlara cevap vermede yetersiz kalmaktadır ve bu kendiliğinden bertaraf olacak bir durum değildir. Bu yetersizliğin giderilmesi için yapılacak çalışmalar milliyetçilik bilinciyle, bilim ve ahlâk temeli üzerine yapılandırılmalıdır. 

Bu doğrultuda Turhan, milliyetçiliği de milletlerin var olabilmesi için zorunlu bir olgu olarak ele alarak bilimsel bir temele oturtmaya çalışmış ve bu bağlamda“bilimsel milliyetçilik” kavramını ileri sürmüştür. Ziya Gökalp’in de etkisiyle, “Kültür Değişmeleri” adlı eserinde “bilimsel milliyetçilik” kavramının içlemini, milli kalkınmanın olmazsa olmaz şartı olarak gördüğü “kültür” ve “medeniyet” olguları ile yapılandıran ve medeniyeti kültürün pratiğe yansımış somut hali olarak gören Turhan, bu pratiği bilimsel bir kavrayışla ele almış ve buna örnek olarak Batı medeniyetini göstererek “batılılaşma meselesini” ortaya atmıştır. Turhan’ın “batılılaşma” ile vurguladığı şey biçimsel, kültürel anlamda bir batılılaşmadan ziyade batılı ülkelerde olduğu gibi milli kültüre uygun bir bilimsel zihniyeti geliştirmektir ki, “batılılaşma” bu anlamda yöntemsel bir çerçevedir. Zira Turhan, II. Meşrutiyet döneminde gelişen ve bugün dahi etkisi devam eden, aşırı pozitivist ve materyalist zihniyetle şekillenen ve İslam’ı çağ dışı bir inanç olarak görerek Batı yaşam tarzını taklit eden, ona özenen ve de bunu bilimsel zihniyetmiş gibi lanse eden Batıcılık’ı reddetmiştir. Turhan’a göre, “medeni ileri bir millet demek, hakiki ilme, ilim zihniyetine ve bunlarla mücehhez (donanmış) olarak yetişmiş münevverlere (aydınlara) sahip cemiyet demektir.” Bu ifadeleriyle, milli kalkınmayı sağlayacak seçkin bilim insanları yetiştirilmesi gerektiğini vurgulayan ve “batılılaşmayı” bir milli eğitim davası olarak gören Turhan, II. Meşrutiyet döneminin meşhur eğitim bakanı Emrullah Efendi’nin milli kalkınma için tasarladığı milli seçkinci eğitim teorisini (Tuba Ağacı Nazariyesi) yeniden gündeme getirerek “elitler eğitimi”ni savunmuştur. 

Bu bağlamda, bir yönüyle muhafazakâr, bir yönüyle milliyetçi ve aynı zamanda batıcı, bilimsel tutumlara sahip modernist bir aydın portresi çizen Turhan’ın biricik hedefi Türk milli kalkınmasının gerçekleşmesi, Türk medeniyetinin güçlenmesi idi. Bu yolda ne milli kültürden vazgeçilebilirdi ne de batının bilimsel düşüncesi el tersiyle itilebilirdi. Bu sebeple milli kültüre dayalı bir bilim zihniyetinin geliştirilmesi memleket için elzem bir meseledir. Yılmaz Özakpınar’ın ifadesiyle; “Mümtaz Turhan büyük bir milliyetçiydi. Türk milletinin istikbalinin bağlı olduğu yeni bir insan tipiydi. Millete uluorta akıl öğretme yolunun bırakılmasını, milletin meselelerini, bilimsel araştırmalarla ve uzmanca çalışmalarla çözme yolunun açılmasını istiyordu.” Turhan, modernist milliyetçi Türk aydınının güçlü bir temsilcisi olarak, bu geleneği sürdürecek olan Erol Güngör’ün de aralarında bulunduğu birçok öğrenci yetiştirmiş ve düşünce ve eserleriyle pek çok bilim insanına ilham kaynağı olmuştur. Çok sayıda makale, telif ve çeviri eseri olan Turhan’ın Kitaplarından bazıları şunlardır:

“Kültür Değişmeleri: Sosyal
Psikoloji Bakamından Bir Tetkik”, “Maarifimizin
Ana Davaları ve Bazı Hal Çareleri”, “Garblılaşma’nın
Neresindeyiz?”, “Üniversite Problemi”, “Toprak
Reformu ve Köy Kalkınması”, “Atatürk İlkeleri ve Kalkınma”.

Sonuç olarak bu yazı Mümtaz Turhan hakkında kısa bir tanıtım yazısı olmaktan
öte bir iddia taşımıyor. Turhan ve düşünceleri hakkında daha ayrıntılı bilgi
kendi eserlerinden ve aşağıdaki kaynaklardan edinilebilir.

Yararlanılan Kaynaklar:
ÖZAKPINAR, Yılmaz, “Türkiye’de Bir Mümtaz Turhan Yaşadı”, Doğu Batı Düşünce
Dergisi, (Yıl 3, Sayı 12, Ağustos-Eylül-Ekim 2000), ss.207-223.
ÖZAKPINAR, Yılmaz, Mümtaz Turhan ve Batılılaşma Meselesi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1995.
SÖNMEZ, Selami, Prof. Dr. Mümtaz Turhan ve Eğitimle İlgili Düşünceleri, Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Yayınları, Erzurum, 1999.
TURHAN, Mümtaz, Garplılaşma’nın Neresindeyiz?, Türkiye Yayınevi, İstanbul,1959.
TURHAN, Mümtaz, Kültür Değişmeleri: Sosyal Psikoloji Bakamından Bir Tetkik,
Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1997. Arş. Gör. Kemal BAKIR