Mantık Tarihi

Mantık Tarihi

Mantığın ilk defa dizgesel ve sistemsel olarak ele alip kuran Aristoteles’tir. Aristoteles mantığın kurucusudur , fakat onu bulmamıştır. Aristoteles’ten önce de mantık vardı ,fakat sistemli değildi. Bu nedenle mantığın tarihçesini üç bölümde ele alabiliriz. A. Aristoteles öncesi mantık ; B. Aristoteles (klasik) mantığı ; C. Modern mantık .

A. Aristoteles Öncesi Mantık :

Mantik çalismalari basit anlamda bile olsa ilk olarak Eski Çin ve Hint uygarligina kadar uzanir .Hint ve Çinliler sayilari tanimlayarak sayma ve ölçme islemlerini gelistirmislerdir.Misir ve Mezopotamya uygarliklari vasitasiyla Ege ve Akdeniz kiyilarina ulasan uygarliklar , artik kavramsal ve rasyonel düsünme ile varolani tanimlamaya baslamislardir.Mantiksal yapida kavranan varlik , dogru söz anl—– gelen ”logos’la ifade edildi. Böylece evrende aranan düzen ve birlik düsüncesi ve ilkesi Herakleitos ,Anaksogoras ve Demokritos’un felsefeleriyle akil bilgisi olarak deney bilgisinden ayrildi. Akil bilgisi ,logos’un kendini dogru söz olarak açmasiyla gerçegin bilgisi oldu . Zenon , pratikte olan birseyin ya da dogrunun rasyonel düsünmedeki olanaksizligini ortaya çikardi Örnegin ; Kaplumbaga ve Asil’in yarismasinda , eger kaplumbaga Asil’e göre daha önden baslarsa, Asil’in kaplumbagayi hiç bir zaman geçemeyecegini kavramsal olarak kanitladi . Böylece ilk defa mantiksal kanitlama ispat yöntemi olarak kullanildi.

Sofistlerle birlikte dogrulugun ölçütleri tekrar sorgulanmaya baslandi.Dogrunun bir ve degismez oldugu görüsü yerine , insan dogrunun ölçütü oldu . Insan , dogruyu konusma sanati olan retorik ile dille iliskilendirebilir.Böylece dil-düsünce iliskisiyle mantik ortaya çikti. Sofistlerin göreceli dogruluk anlatimina karsi çikan Sokrates ve ögrencisi Platon , dogrunun bir ve herkes için ayni oldugunu ileri sürdüler. Böylece herkes için ayni olani da genel kavramlar araciligiyla düsünebilecegimizi ileri sürdülerGenel kavramlar varligi veren idealar olarak soyut , zihinsel ve rasyoneldir . Kavramsal düsünme ile dogruyu arayan Platon , tümdengelimi de tümevarima göre kesin ve zorlu akil yürütme oldugunu kabul eder.

B.Aristoteles Mantığı :

Aristoteles öncesi mantik çalismalari dizgesiz ve sistemsiz olsa bile , bu çalismalar Aristoteles için bir ön hazirlik durumundadir.Bu birikimleri alan Aristoteles , mantigi bir disiplin halinde sistemlestirerek bir araç bilimi yapti .Aristoteles mantik çalismalarini ”Organon”adli eserinde toplayarak , onu dogru düsünme araci olarak diger bilimlerin hizmetine sundu.Organon , alti kitaptan olusan bir alet bilimidir : 1. Kategoriler 2. Önermeler 3. Birinci Analitikler 4. Ikinci Analitikler 5. Topikler 6. Sofistik Deliller.Daha sonra bu kitaplara Aristoteles’in Retorik ve Poetika’si eklenerek sekiz kitaba çikarilmistir. Porphyrios da kendi yazdigi Isogoge adli kitabini ekleyerek dokuz kitap halinde toplamistir.

Aristoteles’in klasik mantigi kendisinden öncekilerin etkisiyle yalnizca düsünmenin degil , varliginda ilkelerini veren bir anlayistadir.Böylece klasik mantik uzun yillar ontolojiyi de etkilemistir. Aristoteles mantiginin temel önemli bulusu bir tür kanitlama yolu olan Kiyastir.Çünkü kiyaslar tümdengelim akil yürütmelerinin en mükemmel örnekleridir.Kiyaslar dilsel formlar degil , aksine düsünsel formlardir. Aristoteles’in bu anlayisi kendisinden sonra gelen mantikçilari da etkileyerek bin yillik bir zamandan fazla tek otorite olmustur.Aristoteles’in mantigini Stoa’cilar gelistirerek , mantigin ****fizik ve dille olan iliskilerini ortaya koymaya çalistilar. Islam mantikçilari Aristoteles ve Porphyrios’un mantik siralamasini kabul ederek kiyaslar üzerinde önemli açiklamali çalismalar yaptilar. Özellikle Farabi ve Ibn Sina , Aristoteles mantigina Porhyrios tarafindan eklenen ve tanim için gerekli olan bes tümel üzerinde durarak kiyas konusunu gelistirmeye çalistilar.

Aristoteles’in mantik eserleri ve Islam dünyasindaki mantik çalismalarinin Bati dünyasina Arapça’dan Latince’ye çevrilmesi ile XII.yy da Batida mantik çalismalari yeniden baslar .Albertus Magnus(Büyük Albert 1193-1280)ve Aquino’lu Thomas(1225-1274),klasik mantiginin Rönesans’a kadar uzanmasini saglayan Orta Çag Bati düsünürleridir.

C.Modern Mantık :

Rönesans’la baslayan doga bilimlerine yönelis ve yeni buluslar, Aristoteles’in mantiginin bir bilimsel yöntem için yetersiz kaldigini ortala koymaya basladi.Çünkü Aristoteles’in mantiginda kanitlama yöntemi olarak kullanilan kiyaslarin aslinda yeni bilgi vermedgi , yalnizca öncüllerde gizli ve sakli olanin sonuçta tekrarindan baska birsey olmadigi Descartes tarafindan ortaya konuldu.Böylece Modern felsefe ile birlikte Aristoteles mantigi da bilimsel yöntem olmaktan çikti.Yerine Francis Bacon’un öne sürdügü tümevarim , deney ve gözlem kabul edidi.Böylece dedüktif akil yürütme yerini deney ve gözleme daha yakin olan tümevarima birakti.

Yönteme karsi duyulan ilgi , klasik mantigin yerini matematige birakmasiyla baslayan 17. ,18. yüzyil mantik çalismalari , mantigi içerikten bagimsiz yalnizca biçimsel bir düsünme olmasi gerektigini ortaya koydular. Leibniz (1646-1716), mantigin dogrularinin akilsal dogrular oldugunu kabul ederek onu içerikten soyutladi . Böylece mantik formal ve biçimsel düsünme yöntemi olarak çesitli mantikçilar tarafindan simgesel olarak tanimlamaya baslandi.Özellikle De Morgan (1806-1871) ve Boole (1815-1864), mantigi matematik gibi simgelestirerek modern mantigin ilk temellerini attilar .G. Frege (1848-1945), matemetigin mantiktan çikartilabilecegini öne sürerek , sembolik mantik çalismalarina hiz vermistir. B. Russell ve A. Whitedead 1911 yilinda yazdiklari ”Matematigin Ilkeleri” adli çalismalariyla bugünkü modern (sembolik) mantigin kuruculari olmuslardir.Daha sonra Üç (Çok) Degerli Mantik J.Lukasiewicz tarafindan gelistirilmistir. Heyting de Çok Degerli Mantigi genisletmistir .Bunlarin disinda Reichenbach ,Neumann , Quine , Bochenski , Tarski , Carnap ve Popper gibi mantikçilarin mantiga yaptiklari katkilari görüyoruz .

MODERN (Sembolik) MANTIK

Klasik mantigin sinif-üye iliskisine dayanarak olusturdugu basit önermeler ve bunlarla yapilan dogru akil yürütme sekli olan kiyas , dogru akil yürütmenin ya da düsünmenin tamamini verememektedir.Düsünme kiyas türü çikarimlarla sinirlanamaz . Basit önermelerin disinda da önermeler vardir ve bu tür önermelerle de geçerli çikarimlarda bulunulmaktadir. O halde , Aristoteles’in kurdugu geleneksel (klasik) mantik dogru olmakla birlikte düsünmenin yalnizca bir alanini vermektedir . (Daha genis bilgi için Önermeler Mantigi konusundaki okuma parçasina bakariz)

Günlük dilin ötesinde kullanilmakta olan bazi yapma dillerde vardir.Yapma diller uzlasma yolu ile gelistirdigimiz çesitli simgelerden olusmus dillerdir.Örnegin trafik böyle bir simgesel ya da isaretsel dildir.Ayni sekilde matematik de simgesel yani sembolik bir dildir.Matematigin sembolleri sayilar ve bazi simgelerdir.Örnegin : 2+2=4 bir tür sembolik dilin ifade biçimidir.Sembolik dil , içerikten yoksun biçimsel bir ifade türüdür. Günlük dil ise içeriksel ve çok anlamlidir.Modern mantik günlük dilin çok anlamliligindan kurtulmak için önermelerini sembolik dilde ifade ederek biçimsel olarak , klasik mantiga göre , daha nesnel olmanin yaninda daha da genis kapsamlidir.

Modern mantik da klasik mantik gibi çikarimlari konu edinir.Çikarimda , bir seylerden bir seyler çikarmaktir.Baska bir söylemele , verilen önermelerden yeni bir önerme çikarma islemidir.Mantik yalnizca geçerli çikarimlarin kaliplarini veya formlarini bulmaya ve onlari denetlemeye çalisir.O halde , mantik geçerli çikarimlarin biçimlerini ortaya koyan disiplindir. Geçerli çikarim, dogru öncüllerden kalkarak zorunlu olarak dogru bir sonuç çikarmadir . Mantik geçerli bulduktan sonra çikarimlari bulduktan sonra onlarin denetlenmesini de çesitli yöntemlerle yapar. Denetleme , çikarimlarin geçerli olup olmadiklarini gösterir.

Modern mantik , çesitli geçerlilik denetleme yöntemleri gelistirmistir. Böylece bu denetleme yöntemleri bizi günlük dilin çok anlamliligindan arindirarak , sembolik dilik objektifligine ve tek anlamliligina götürmektedir. Ilerde görecegimiz dogruluk tablosu ve çözümleyici çizelge yöntemi yalnizca çok kullanilan denetleme yöntemlerinden ikisidir.

Modern mantik , klasik mantigin tekligine karsilik , bir çok mantiklari içinde barindirmaktadir.Önermeler mantigi , niceleme mantigi , çok degerli mantik kiplikmantigi ve tartisma mantigi gibi mantiklar , modern mantigin kapsami içindedir.